Atomisering

Het algoritme van YouTube toverde een interview van Ischa Meijer met D66-oprichter Hans van Mierlo op mijn scherm. Juist omdat ik dit soort vileine scherpzinnigheid op de hedendaagse televisie mis, bekeek ik het met veel genoegen. Het is iets voor in de klas. 

Wat Van Mierlo zei is anno 2022 misschien nog wel een belangrijkere constatering dan toen, zo’n 30 jaar geleden. Hij zei: ‘Als de verbanden die tot nu toe onze maatschappij bij elkaar hebben gehouden wegvallen, dan moet je in een democratie zoeken naar zo direct mogelijke verbanden tussen degenen die gezag uitoefenen en de mensen zelf. Als je dat niet doet zal die burgerij zich langzamerhand afkeren van de politiek.’ Hij kreeg gelijk. Die zoektocht naar verbanden mislukte en we constateren nu dat de gezaghebbers het contact met ‘de mensen zelf’ zijn kwijtgeraakt en dús keert men de politiek de rug toe. En: het is ieder voor zich.

De ontzuiling waar Van Mierlo het over heeft is een bevrijdingsproces geweest dat tot in onze dagen nagalmt. Steeds minder hoeven we ons te verantwoorden voor wie we zijn - in een ontzuilde, geïndividualiseerde samenleving kan iedereen zichzelf zijn en dat is een groot goed. De LHBTIQA+-leerlingen bij mij op school zijn daar het springlevende voorbeeld van.

 
Maar individualisering kan ook doorslaan. De Franse techniekfilosoof Éric Sadin constateert in Het tijdperk van de ik-tiran (2021) dat een cultus van de persoonlijkheid is ontstaan. Steeds meer hebben mensen zich teruggetrokken in het comfort van het privédomein met steeds minder oog voor anderen. Online platformen gaven die egoïstische gelijkhebberij nog eens een flinke duw in de rug. Iedereen is waarheidszoeker, daar heb je geen wetenschappers, journalisten of politici voor nodig.

Sadin spreekt van een 'cultus van de persoonlijkheid'

Dit proces van ‘atomisering’ is niet zonder gevaar. Hannah Arendt waarschuwde in The Origins of Totalitarianism al: “Sociale atomisering (...) ging vooraf aan de massabeweging. Het hoofdkenmerk van de massamens is niet brutaliteit en achterlijkheid, maar zijn isolement en gebrek aan normale sociale relaties.” Er ontstaat een collectief van geïsoleerd geraakte individuen, zonder echte onderlinge solidariteit.

Een collectief van geïsoleerd geraakte individuen

Ik denk dat het belangrijk is dat we onze leerlingen die veelzijdigheid van die individualisering tonen. Dat het geweldig is dat je kan zijn wie je wilt zijn, maar dat de vrijheid van het individu niet betekent dat het geen onderdeel van een collectief is. Dat we naar elkaar moeten luisteren, dat we elkaar moeten blijven treffen, spreken en inspireren om die ‘normale sociale relaties’ te herstellen.

Verscheen in Kleio 6 (jaargang 63)