Ooggetuigen

Gisteren was de begrafenis van mijn pake. Hij werd geboren in 1921. Hij was boer. Vorige week vrijdag was de begrafenis van de opa van mijn vrouw. Hij werd geboren in 1925. Hij was koopman. Beiden maakten als kind de crisis mee, als jonge knapen de Tweede Wereldoorlog en beide mannen zagen de wereld veranderen in richtingen die zij niet wensten. Want werd het niet vrijer, brutaler en sneller? Terwijl de twee mannen ouder werden, werd de wereld jonger, zo leek het.

Onherroepelijk trekt een bezemwagen door de tijd die de stem van generaties doet verstommen. Als iemand een eeuw oud wordt, mag dat een wonder heten. De oudste mens ter wereld is de 114-jarige Besse Cooper uit Amerika. Zij was drie toen de twintigste eeuw begon. Personen die nog eigen, levendige herinneringen aan de negentiende eeuw hebben zijn er niet meer.

Nog slechts drie veteranen van de Eerste Wereldoorlog zijn in leven: een Engelsman die vocht aan het front, een Amerikaan die ambulancechauffeur was en een Amerikaanse die bij de Royal Air Force als serveerster in dienst was. Ze werden alle drie geboren in 1901. Straks is er niemand meer die met eigen ogen de loopgraven van het westelijke front heeft gezien, het dreunen van de mortieren heeft gehoord en de Franse modder heeft geroken.

Onze opa’s hoorden bij de bijzondere generatie die met het volle bewustzijn de Tweede Wereldoorlog heeft meegemaakt – over twintig, dertig jaar is die generatie onverbiddelijk op sterven na dood. De jongens die de Duitsers zagen komen, of tegen ze vochten, dat wáren onze opa’s. Straks zijn het alleen nog personages in boeken en films.

Hoezeer ik er ook van hou, boeken leven niet en films evenmin. Historici trachten alles te ordenen, te documenteren, te archiveren, te bestuderen en te bewaren voor het nageslacht, maar de stem van een verdwenen generatie kan onze vragen niet meer beantwoorden. Niemand die nog weet hoe gewassen kleding in de negentiende eeuw rook, niemand die zich herinnert hoe de eerste auto’s klonken, hoe schoon water uit de sloot smaakte. We moeten het doen met wat de generaties voor ons hebben achtergelaten toen ze het gordijn achter zich dichttrokken: een statische erfenis.

Toen ik eens in de derde klas lesgaf over de Tweede Wereldoorlog had ik een dame uitgenodigd die op Java in een Japans interneringskamp had gezeten. Nadat ze haar indrukwekkende verhaal had verteld, de bel ging en het lokaal leegliep, bleef één jongen zitten. De tranen liepen over zijn wangen. Toen de oudere dame en ik bij hem gingen zitten en vroegen waarom hij huilde, zei hij: ‘Het is gewoon die oorlog! Die stomme rotoorlog!’. Ik had al weken verteld over de verschrikkingen van de oorlog, maar pas toen iemand die het écht had meegemaakt haar verhaal had gedaan, werd de geschiedenis plotseling springlevend voor de jongen.

En dat is het. Of iemand nu tien, dertig of tachtig jaar ouder is, die persoon ís de levende geschiedenis. Daarom zal ik mijn leerlingen de komende tijd stimuleren in gesprek te gaan met hun ouders, hun grootouders of zelfs overgrootouders. Want ooggetuigen zijn goud waard.

Mijn pake had al zijn broers en zussen al verloren. Hij was de laatste die het gordijn achter zich dichttrok. Zijn mem was in verwachting van het veertiende kind toen haar man stierf. De oudste zoon was twintig en het boerenbedrijf ging door. Ze kocht op een dag een kleine karnmolen van een man die per motor goederen in Noordoost-Friesland verkocht. Diens neefje zou later de handel overnemen. Die neef, dat was de opa van mijn vrouw. Onze opa’s. Ooggetuigen van de geschiedenis. Boer en koopman.